DE GESCHIEDENIS VAN
SINTERKLAAS
In ons kleine landje is Sinterklaas vooral bekend als een oude, wijze en eerbiedwaardige kindervriend die samen met Zwarte Piet via de stoomboot uit Spanje naar ons land komt om alle brave kinderen te belonen met snoep en speelgoed.
Elk jaar, tijdens de nacht van 5 op 6 december, rijdt hij op een schimmel over de daken en steken hij en zijn helper dat allemaal via de schoorsteen naar binnen...
Als sprookjestheater zijn we daar in Poppentheater Jojo natuurlijk helemaal van overtuigd, maar - als je hier en daar wat opzoekt - blijkt dat die fameuze Sinterklaas eigenlijk samengesteld te zijn uit een historische figuur en een mix van folklore en mythologie, die in de loop der jaren al heel wat veranderingen heeft ondergaan...
bestond er echt een heilige die zo heette?
Myra ligt in het huidige Turkije
Sint-Nicolaaskerk in Myra
Ja, de historische figuur Nicolaas, bisschop van Myra (in Klein Azië; nu Turkije) heeft echt bestaan; hij stierf op 6 december ca. 340 na Christus. Later werd hij vanwege zijn goede daden heilig verklaard. Ongeveer 200 jaar na zijn dood ontstonden er allerlei legendes over zijn persoon en goede daden.
Nicolaas kwam uit een rijke familie en volgens een legende hielp hij een arme edelman met drie dochters uit de nood door geld rond diens huis te strooien waardoor de vader zijn brave, nette dochters kon behoeden van een "ongelukkig" leven (door de bruidschat konden zij immers fatsoenlijk trouwen en nog "lang en gelukkig" leven). Dit gegeven zou de aanleiding en verklaring kunnen zijn voor het huidige rondstrooien van o.a. gouden chocolademunten en ander snoepgoed. Ook de speculaasfiguurtjes (mannetjes en vrouwtjes; zgn. ‘vrijers’, zie verder) en de suikerharten doen hierbij een belletje rinkelen. De uitdrukking "goedheiligman" komt van "goet-hylik man", wat zoveel betekent als "goed-huwelijks man", d.w.z. de man die zorgt voor een goed huwelijk, want Sint-Nicolaas is o.a. de patroonheilige voor jonge geliefden.
Zijn reputatie als kindervriend komt van een andere legende waarin hij drie jonge studenten wonderbaarlijk terug tot leven wekt, die door een valse herbergier waren vermoord en in een bad met pekel waren verstopt. Dat mirakel was vaak het onderwerp in vele religieuze schilderijen. De studenten in die schilderijen werden in latere versies steeds jonger afgebeeld waardoor hij op de duur als een beschermheilige van (onschuldige) kinderen werd beschouwd.
HOe werd die sint-Nicolaas bij ons bekend?
België en Nederland behoorden vroeger tot het grondgebied van de Germanen: woeste krijgers die al even woeste goden aanbaden. In de middeleeuwen bekeerden deze contreien langzaam maar zeker tot het christendom. Die bekeerders waren tamelijk sluw door de feestdagen ter ere van de oude heidense goden zoveel mogelijk te laten samenvloeien met de nieuwe christelijke feestdagen. Zo namen de christelijke heiligen op de duur hun plaats in. Hoewel de theorie allang werd verlaten, lijkt het uiterlijk van Sinterklaas toch heel wat op dat van Wodan, de Germaanse oppergod: een oude, strenge en wijze vaderfiguur. Wodan had een lange witte baard, droeg een wijde mantel en reed met een grote speer in zijn hand op een prachtig wit paard dat door de lucht kon vliegen (of over de daken reizen). Bovendien lijken heel wat sinterklaastradities op oude Germaanse tradities: tijdens het oude zonnewendefeest vroegen jonge ongehuwde vrouwen aan Wodan een afbeelding van hun nog onbekende toekomstige geliefde; tegenwoordig zijn dat de speculaaspoppen ('vrijers'). Het gooien van cadeaus in schoorstenen zou afstammen van Germaanse offerplaatsen (vreugdevuren of vuurplaatsen).
Pakjesavond (de avond van 5 december; dat in Nederland eigenlijk populairder is dan het eigenlijke Sinterklaasfeest op 6 december in Vlaanderen) gaat ook terug op voorchristelijke gebruiken: hoe meer geschenken men in het rond strooide (appels, noten, (allebei herfstelijke symbolen van vruchtbaarheid)), hoe vruchtbaarder het land zou zijn of worden. Die strooiavond nam door tijdsvervaging en misverstanden de plaats van het eigenlijke sinterklaasfeest in.
hoelang wordt sinterklaas al gevierd en op welke manier?
Vanaf de 13de eeuw werd hij bijna overal in West-Europa als heilige aanbeden en was zijn naamdag op 6 december heel geliefd. Hij werd onder andere de patroonheilige van kinderen, huwbare jeugd, handelaars, zeelieden, onschuldig veroordeelden, enzovoort...
In de middeleeuwen werd er vóór de feestdag van de heilige Nicolaas van Myra uit de arme kinderen van een stad een kinderbisschop gekozen plus diens assistenten (allen jongens). Deze kregen tot 28 december (de dag van de "Onnozele (onschuldige) Kinderen") voedsel en geschenken, waaronder schoenen. De overige kinderen kregen centjes én een vrije dag op 6 december om feest te kunnen vieren. Het oudste bewijs hiervoor werd teruggevonden in een middeleeuwse Dordrechtse stadsrekening uit 1360.
Later gaat men alle arme kinderen trakteren, wat zich dan langzaam ontwikkelt tot een algemeen volksgebruik, waarin schoeisel als vindplaats van snoep en geschenken een belangrijke rol gaat spelen.
Tot halfweg de 19de eeuw werd er eerder over Sint-Nicolaas gesproken en gezongen. Hij was bijvoorbeeld niet zichtbaar in het straatbeeld en kwam zeker ook niet zomaar op huisbezoek. Hij was eerder de onzichtbare kindervriend, de strenge opvoeder en huwelijksmakelaar. Pas rond 1845 treedt hij op in het openbaar, gekleed in zijn bisschopskleren. Nog later wordt hij vergezeld door Zwarte Piet, die in eerste instantie de rol van bestraffer en boeman op zich neemt. Daarvoor was het eigenlijk Sinterklaas zélf die met de roe rondliep en de boeman was.
In België wordt het sinterklaasfeest bijna overal gevierd, maar er zijn uitzonderingen: zo viert men op 11 november in de Westhoek en de Denderstreek Sint-Maarten. Ook dit feest heeft in feite een Germaanse oorsprong: men bracht dankoffers en brandde reinigende vreugdevuren om de vruchtbaarheid van het land en vee te bevorderen. Nu is het in de eerste plaats een kinderfeest, maar de bijbehorende legendes wijken af van die van Sint-Nicolaas.
Nog een verschil in culturen: in Vlaanderen en Nederland zit Sinterklaas doorgaans op een wit paard (schimmel), maar in Wallonië is het gebruikelijker om hem af te beelden op een ezel.
In Nederland is het sinterklaasfeest ontzettend populair, met uitzondering van Grouw in Friesland, waar ze op 21 februari Sint-Piter vieren. En op de waddeneilanden vieren ze het traditionele kinderfeest helemaal anders: Sunneklaas is een feest dat meer aan Halloween doet denken. In de straten lopen de mannen gemaskerd en verkleed rond als 'Sinteromes', 'Klaasomes' of 'Sunderklazen'. Vrouwen en kinderen moeten die avond binnenshuis blijven. Wie buiten komt, wordt schrik aangejaagd en krijgt 'slaag'. De uitdaging bestaat er net in, om toch buiten te lopen en de mannen te ontwijken.
waar wordt sinterklaas nog gevierd?
Het sinterklaasfeest wordt in verschillende vormen in heel Europa gevierd van Frankrijk tot ver in Oost-Europa.
In Duitsland heet hij St. Nikolaus of "Samichlaus" of "Santiglaus" en zit hij bijna altijd op een ezel. Zwarte Piet bestaat daar niet, maar Sinterklaas krijgt wel hulp van ene "Schmutzli" (oftewel "viezerik"); soms heet hij "Knecht Ruprecht". Ruprecht is soms wit, soms zwart of kan zelfs hoorns hebben. In dat opzicht lijkt hij dan weer op "Krampus" (een duivelachtig figuur), die vooral in het Alpengebied (Zuid-Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland) voorkomt. Krampus moet de Duitse versie van de Sint helpen door stoute kinderen te straffen, maar hij moet ook boze wintergeesten verjagen...
In Duitsland worden geen Sinterklaasliedjes gezongen, maar zegt men eerder rijmpjes op. Hij arriveert ook niet uit Spanje, maar komt tevoorschijn uit het bos...
Sinterklaas vergezeld door meerdere Krampussen...
zijn santa claus en sinterklaas dezelfde persoon?
Sinterklaas (1850) en de Kerstman (1923)
(gegevensbron Universiteit Utrecht)
Eigenlijk wel. De Amerikaanse naam voor de kerstman, "Santa Claus" is een verbastering van Sinterklaas dat via de Nederlandse leenwoorden in het Engels terecht gekomen is. Via de Amerikanen (o.a. door Coca-Cola) kwam "Santa Claus" weer naar Europa en werd eerst populair in Groot-Brittannië. Later werd hij ook bekend en populair in Duitsland en de Duitstalige gebieden in centraal Europa. En uiteindelijk dus ook hier bij ons, waar Sinterklaas eigenlijk in concurrentie is met zichzelf in de vorm van Santa Claus...
WAAROM KOMT SINTERKLAAS MET DE STOOMBOOT UIT SPANJE?
Zoals gezegd komt Sint-Nicolaas eigenlijk helemaal niet uit Spanje, maar wel uit Myra. In mei 1087 brachten vereerders het gebeente van de heilige man uit Myra naar het Italiaanse Bari. Dat lag destijds in het toenmalige koninkrijk van de Beide Siciliën (in het deel van Napels), waar de latere Keizer Karel V koning zou worden. Zijn zoon, Filips II, zou later Spanje, de Nederlanden én de Beide Siciliën erven. Vandaar de verwarring dat Sint-Nicolaas uit Spanje komt.
Sint-Nicolaas was de patroonheilige van schippers en zeelieden. Hierdoor is het niet zo onlogisch dat hij aan boten werd gelinkt. En de stoomboot werd - net op het moment dat de Sint steeds meer in het straatbeeld begon te verschijnen (midden 19de eeuw) - vaak gebruikt als een transportmiddel voor goederen uit verre landen...
Er zijn tot op vandaag heel wat havensteden die een Sint-Nicolaaskerk hebben (bijv. in Amsterdam en in het Spaanse Alicante). En Sint-Nicolaas is natuurlijk de patroonheilige van het Oost-vlaamse Sint-Niklaas).
De manier waarop Sinterklaas aankomt in de verschillende landen is vaak afhankelijk van land tot land, maar het is bijna altijd één of andere vorm van een intocht of processie van een heilige, zoals die bekend is uit het katholieke geloof. De oudste intocht per boot is die van Bari in Italië, die sinds 1087 jaarlijks plaatsvindt.
Sint-Nicolaaskerk in Amsterdam
De intocht van Sinterklaas met zijn gevolg is het officiële startsein van zijn "campagne".
Voor kinderen is dit vooral het sein dat ze vanaf dat moment hun schoentje mogen klaarzetten en - als ze braaf zijn geweest - er op 6 december ook iets in mogen verwachten...
Zo’n intocht vindt meestal drie weken voor 6 december plaats. De laatste decennia is de intocht van Sinterklaas steeds meer een grote, feestelijke gebeurtenis die zowel in België als Nederland vaak rechtstreeks op televisie te volgen is.
de geschiedenis van zwarte piet...
Sinterklaas vergezeld door een duivel (of Krampusfiguur)
Catharina De Grote met Moorse page
Zoals iedereen wel weet, werkt Sinterklaas niet alleen: hij wordt geholpen door Zwarte Piet, die de zak met cadeautjes draagt en door de schoorstenen kruipt om de pakjes in de schoenen van de kinderen te stoppen. Hij had ook de rol om stoute kinderen te bestraffen met de roe en in de zak te stoppen...
Zijn herkomst is vaag:
- er zijn legendes waarin hij oorspronkelijk een soort duivel was die de door de heilige man gedwongen werd om enkel goéde daden te verrichten;
- er is ook een verhaal over een Ethiopische wees die uit dankbaarheid na zijn vrijlating als slaaf bij de oude bisschop in dienst is gebleven;
Los daarvan was het gegeven van een zgn. "zwarte man" of "de duivel" die als boeman stoute kinderen komt halen, voordien al erg ingeburgerd in de plaatselijke folklore.
Een mogelijke verklaring voor zijn rol en uiterlijk is dat de Europese adel het tijdens de 17de en 18de eeuw heel sjiek vond om een Moorse knecht of page in dienst te hebben. Daardoor kan je al snel afleiden dat veel mensen het in die tijd niet raar zouden vinden als Sinterklaas - als bisschop zijnde - ook zo iemand in dienst zou kunnen hebben...
In 1850 brengt de Hollandse onderwijzer Jan Schenkman een prentenboek uit:"Sint-Nicolaas en zijn Knecht" dat al snel populair wordt. Dit boek vertelt voor het eerst een samenhangend verhaal over Sinterklaas en zijn helper via kinderversjes. In de vele opeenvolgende publicaties krijgt die helper van Sinterklaas een naam en - langzaam maar zeker - een vast uiterlijk en rol (hoewel het onduidelijk is of dit door Schenkman zelf gebeurde of diens uitgever of door de tekenaar van de prenten).
En waar komen de roe en zak vandaan? Wel, in het oude Europa deden kleine (vaak Italiaanse) jongetjes lange tijd dienst als schoorsteenvegers; ze kropen voor hun werk door de schouwen en rookkanalen. Om het roet te verzamelen gebruikten ze een borstel (om de schoorsteen schoon te maken) en een zak om alles in te verzamelen.
De roe of roede (een bundel soepele takken of twijgen die min of meer de functie van een zweep heeft) was al van oudsher een bestraffingsinstrument (in de eerste plaats voor volwassenen, maar ergens in de 18de en 19de eeuw kreeg het een meer centrale plaats als het "opvoedingsinstrument" dat Sinterklaas kon gebruiken voor ongehoorzame of stoute kinderen). Zwarte Piet, die al de onfortuinlijke rol van boeman had toebedeeld gekregen, kreeg al snel ook deze opdracht erbij (hoewel er voldoende voorbeelden zijn waarbij Sinterklaas zelf de roe hanteerde) en de kinderen in de zak moest stoppen om mee te nemen naar Spanje. Dit schrikbeeld verdween vanaf eind 20ste eeuw steeds meer naar de achtergrond.
De rol van Zwarte Piet roept de laatste jaren steeds vaker controverse op. Sommigen willen dat hij zo snel mogelijk verandert of zelfs helemaal verdwijnt, anderen willen alles volgens de oude tradities laten...
Wat is het beste? Tja, zoals je hierboven al kon lezen, zijn de rollen van Zwarte Piet én Sinterklaas altijd al onderhevig geweest aan de tijdsgeest en de veranderingen die er mee samenhangen. En dat zal blijven gebeuren. Langzaam maar zeker...
In Poppentheater Jojo blijft Zwarte Piet - als pop - gewoon zwart. We geven geen expliciete reden op of dit nu komt omdat hij door schoorstenen kruipt of waar hij vandaan komt... (net zoals we bijv. niet uitleggen waarom prinses Annalou uit "Oepsie!" er niet als de stereotype prinses uit andere sprookjes uitziet). Het heeft immers geen enkele impact op zijn functie. Bij ons is hij nooit de (domme) knecht geweest, maar wel de trouwe - soms onhandige - helper en vriend waarop de Sint altijd kan rekenen. En zo hoort het ook...